Kıtalar,Yeryüzünün önemli bir bölümünü kaplayan, büyük kara kütleleri. Kıtalar, büyüklüklerine göre: Asya, Afrika, Kuzey Amerika, Güney Amerika, Antarktika, Avrupa ve Avustralya olarak ayrılırlar. Avrupa, Asya’nın geniş bir yarımadası durumunda olduğundan ikisine birlikte Avrasya denir.
Avustralya kıtası, 8.000.000 km2 lik yüzölçümü ile en küçük kıta ve Grönland 2.175.600 km2’lik yüzölçümü ile en büyük ada olarak keşfedilmiştir.
Asya ve Avrupa Kıtaları
Birbirine bitişik olan Avrupa ve Asya kıtaları ile Afrika Kıtaları Eski Dünyayı; Kuzey ve Güney Amerika kıtası Yeni Dünyayı simgeler. Okyanus ortasında yer alan Antarktika ve Avustralya da iki ayrı kıtadır.Yeryüzünün yaklaşık % 29’u veya 148 milyon km2‘si karalarla kaplıdır.
Bu kara parçalarının yaklaşık % 94’ü kıtalardan, geri kalan kısmı ise adalardan oluşmaktadır. Ekvatorun kuzeyinde karalar daha çok, güneyinde ise daha azdır. Eski coğrafyacılara göre kıtalar sahillerin ötesinde veya kara sınırlarının da ötesinde uzanmamaktaydı.Fakat jeologlar, kıtaların deniz altında uzayan parçalarını da kıtaların büyüklüklerine eklemişlerdir.Kıtaların meydana gelişi üzerinde birkaç görüş vardır.
İzostatik denge prensibine göre, yerçekimi kuvveti ile ağır olan yer kabuğu, zamanla çökme gösterir. Bu teoriye göre dağlar, az yoğun olduğu için yüzeyde yüksek kalmıştır.Yerkabuğu kıtalarda yaklaşık 32 km’ye yer yer 50 km’ye ulaşmaktadır. Okyanuslarda ise bu kalınlık çok azdır. Kıtaların büyümesinde en etkili olay tortu malzeme ile meydana gelen deltalar ve bunların zamanla çökerek okyanuslarda basınçla yer kabuğunda çatlamalar meydana getirmesi ve bu çatlaklardan çıkan volkanik adalardır kıtalar.
Bugün bu araştırmayla uğraşan bilim insanlarının genel kanaatı, eski jeolojik devirlerde, güney kıtaları arasında karayollarının bulunduğudur. Ünlü meteoroloji bilgini Alfred Wegener, kontinentverschiebung (karaların kayması) görüşünü kurmuş, bugün için altı olan kıtanın evvelce birbirine bağlı olup, sonra yavaş yavaş ayrıldıklarını söylemiştir.
Başka bir profesör, kıtalar arasında köprü gibi kara parçaları olduğunu, jeocografik tecrübelere dayanarak iddia etmiştir. Wegener’e göre, palaozoikum ve mezozoikum devirlerinde kıtalar birbirine yapışıktır. Paleozoikum sonuna kadar, hayvanlar, Güney Amerika ile Afrika, Hindistan ve Avustralya arasında kara yolculuğu yapmışlar, Eosen’den itibaren, Afrika’da yaşayan hayvanlar, karadan Güney Amerika’ya geçmişlerdir.
Kıtaların sayısı (Kıtaların isimleri)
Kıtaların sayısı da uzun zaman tartışıldı. Latin kökenli olan “kıta” kelimesi, orijinal olarak karaya yakın olan adaları, ana parçadan ayırmak için kullanılıyordu. Bu kullanış, bir İngiliz kaşifin yaptığı geziye “Kumru Boğazından Kıtaya” adını vermesiyle değişmiş ve bugünkü anlamı kabul edilmiştir.
Kıtalar, isimlerini çeşitli şekillerde almışlardır. Antarktika kıtasının ismi, yeryüzündeki Arktik bölgede oluşundandır. Bölgeyi “Arktik” isminde bir denizci keşfettiği için bu ismin verildiği düşünülmektedir.
Amerika kıtasının, Hartın Waldseemüller’in (Amerika Vespuçi’den sonra) 1507’de yaptığı haritada, adı Amerika diye geçiyordu. Bu tanınmış kaşifin yazılarının gösterdiğine göre yeni bir kıtanın keşfedildiği anlaşılıyordu.
Avrupa, Asya ve Afrika isimleri eski insanlar tarafından kullanılıyordu. Fakat onlar da kıtaların tamamına değil sadece bir bölgesine bu isimleri veriyorlardı. Mesela Afrika, bu kıtanın çok sınırlı bir parçasına verilen isimdi. Diğer daha büyük bölgeler; Mısır, Libya ve Etyopya diye anılıyordu.
Avrupa ise, Asya’dan boğazlarla ayrılan bir bölge için eskiden beri kullanılıyordu. Asya ismi, eskiden bir Roma taşra şehrine verildiği zaman, diğer şehirler arasında bir ayırım olması için bu büyük şehrin adıydı.
Avustralya’nın yerlileri hayali bir Australis bölgesinin varlığını düşündükleri için böyle diyorlardı. Böylece kıta keşfedildiğinde ismi hazırdı.
Kıtaların benzer ve farklı yönlerini bulmak için jeomorfolojik yapılarını karşılaştırmak çok faydalıdır.
Bütün kıtaların bir veya birden fazla kıyısında geniş dağ silsilesi vardır. Buna rağmen dünyanın en büyük iki dağ silsilesi olan Rockies ve Himalaya kıta sınırlarından oldukça uzaktırlar.
Antarktika hariç olmak üzere her kıtanın nehirleri, iç ovaları ve geniş kıyı ovaları vardır. Yaylalar ise daha az bir yüzölçümünü kaplar. Asya’da Tibet ve Güney Amerika’da (Bolivave Peru) yaylaları büyük yükseklik ve genişliğe erişmişlerdir. Fakat yine Güney Amerika’da Colombia ve Colorado yaylaları, Afrika’da Tanzanya bölgesi ve hatta Avrupa’da Massif Santral, dikkate değer yayla özellikleri gösterirler.
Bütün kıtalarda bazı bölgeler, deniz seviyesinin de altındadırlar. Ölü Deniz (-396 m), Ölü Vadi (ABD, -85 m) bunlara Örnekdirler.Antarktika’da kayalıkların çoğu üstündeki buzulların ağırlığıyla deniz seviyesinin altına sıkışmışlardır. Dünyanın en yüksek dağ silsileleri sırasıyla:1. Himalayalar (Everest 8848 m) Asya’da.2. And Dağları (Aconcaquea 6959 m) Güney Amerika’da.
3. Alaska Range (Mc. Kinley 6194 m) Kuzey Amerika’da.Amerika’da meydana geliş ve yaş bakımından dağ silsileleri büyük ölçüde birbirinden ayrılırlar. Asya’nın doğusundaki Büyük Okyanusu sınırlayan dağ silsileleri ile aynı okyanusu sınırlayan Amerika dağlarının bir benzeri yoktur.
Hakikaten dağların yapısı o kadar değişiktir ki, dağ silsilelerini çok basit bir şekilde aynı Örnek içinde gruplandırmak çok zordur.Mesela; South Dakota silsilesinde Black Hill Tepesinin kubbeli bir yapısı vardır. Sierra Nevada ise daha geniştir. İsviçre Alpleri, hiçbir yerde benzerine rastlanmayan karmaşık kıvrımlı bir yapıya sahiptir. Hatta sadece bir tek dağ silsilesi üzerinde birçok yapı ve biçim değişiklikleri vardır.
Kıtaların Verimlilikleri (Kıtalar Hakkında Bilgi)
Kıtaların sahip oldukları ovalar, genellikle birbirine benzer, bazen de farklı olurlar. Atlas Okyanusu körfezleri, kıyılarındaki ovalar (Kuzey Amerika ve Batı Avrupa ovaları) geniş ve verimlidirler. Bu durum, Asya Kıtasının güneyinde (Hindistan), Güney Avustralya’da, Güney Amerika’nın doğu kıyılarında görülmektedir. Büyük şehirler genellikle ovalar üzerine kurulmuş, endüstride ve denizcilikte gelişmeler buralarda olmuştur.
Fakat Kuzey Amerika’nın ve Asya’nın geniş Arktik (kutuplara yakın) kıyı ovaları iklimi ve ekvatordan uzaklığı sebebiyle o kadar önemli değildirler. Aynı şey, Güney Amerika’da Amazon Nehri Deltası içindeki geniş ovalar için de söylenebilir.
Petrol, kömür, gaz ve su taşımacılığında imkan veren nehirleri yönünden çok önemlidir. Diğer kıtalar bu kadar çok verimli iç ovalara sahip değildir. Bu ovalara benzeyen Avrasya’nın daha yüksek yerleri Ural Dağlarının batısı, Güney Amerika’da Arjantin ve Uruguay ovalarıdır.
Afrika ve Avustralya’da iç bölgelerdeki geniş ve yüksek düzlükler genellikle çöldür. Buralarda, Amazon Nehrinin kıyılarındaki iç ovalarda olduğu gibi sıcak ve çok yağışlı bir iklim görülür. Dolayısıyla bu bölgelerde verimi yükseltmek zordur.
Avustralya ve Antarktika hariç, bütün kıtalarda iç bölgelerden doğup, uzun mesafeler kat ederek okyanuslara dökülen akarsu sistemleri vardır.
Kuzey Amerika’da büyük akarsular her istikamette dışarıya doğru akarlar. Mississippi ve Rio Grande Meksika Körfezine; Colorado, Colombia, Franser ve Yukon batıda Büyük Okyanusa; Mackenzie, Red ve Nelson Kuzey Buz Denizine; St Lowrence ise doğuda Atlas Okyanusuna dökülür.
Avrasya (Asya ve Avrupa)
Avrasya’da, akarsu sistemleri, bu büyük kara kütlesini küçük parçalara ayırarak akarlar. Fakat iç akarsular dağların kendine has bir özelliği ile drenaj edilmişlerdir. Volga Nehri bir iç deniz olan Hazar Denizine dökülürken, Don Nehri, Karadeniz’e doğru akar. Ural Dağlarının doğusu ile Moğolistan Yaylasından, Himalaya Dağlarına kadar uzanan geniş bir dağlık arazi, suların akışını düzenlemektedir.
Çok uzun olan Obi, Yenisey, Lena akarsuları, Kuzey Buz Denizine akarlar. Daha kısa olan akarsular ise, Hindistan’ın ovalarını aşarak denize dökülürler. Bu akarsular, kıtanın güneydoğu ve doğu kısmında kıyı boylarındaki ovalara doğru uzanarak ilgi çekici kanyonlar meydana getirirler. Güney Amerika’daki belli başlı akarsu sistemleri Adlar, Guiang ve Brezilya’nın dağlık bölgelerinden akarlar.
Afrika’nın büyük nehirleri (Nil, Nijer, Kongo, Zambezi) düzgün bir rejimle kuzeye, güneye, doğuya ve batıya akarlar. Fakat yağışların azlığı sebebi ile çöl bölgeler ve çevreleri olmak üzere Afrika’nın üçte biri, akarsulardan mahrumdur. Antarktika dışında, kıtaların hepsinde, oldukça sıcak iklime sahip çöller vardır.
Bu çöllerden en fazla tanınanı Afrika’daki Sahra Çölüdür. Asya’da dağlarla çevrili Gobi Çölü ve denizlerle çevrili Arabistan Çölü Ünlüdur. Bazılarına göre dünyada çöl şartlarının en fazla hüküm sürdüğü yer Arabistan Çölüdür. “Atacama” (Güney Amerika) Çölünün, gösterdiği özellikler bakımından dünyada bir benzeri yoktur. Çölün yayvan olan kenarı, Atlas Okyanusu ve diğer kenarı ise yüksek And Dağları tarafından çevrilmiştir.
Volkanik olayların etkileri, daha çok Avrasya ve Amerika’da görülmektedir. Fakat, Akdeniz’deki volkanik dağlar daha çok tanınmıştır. Vezüv, Etna, Stromboli, And Dağlarının en büyük tepeleri volkanik kökenlidir.
ABD’de Shesta, Nood, Rainlerde birer sönmüş volkandır. Asya’nın doğu kıyılarında ise sönmüş birçok volkan mevcuttur. Diğer bir volkanik şekiller ise bir zamanlar yanardağlardan akan lavların sönerek meydana getirdikleri yaylalardır. Columbia Yaylası, Hindistan (Deccan) Yaylası, Orta Afrika ve İskoçya yaylaları bunlardandır.
Kıtalar, dünya yüzeyinin % 29’unu, kıta sahanlıkları ise % 6’sını teşkil eder. Kıta sahanlığı, kıtaların denizler içerisinde 100-200 metreye kadar olan batık kısımlarına verilen isimdir.
Kıtaların yüzölçümü ve yükseklikleriyle ilgili bilgiler aşağıda gösterilmiştir.
Asya : 44 milyon km2
Amerika : 39 milyon km 2 – kuzey amerika 21 milyon km2 , güney amerika 18 milyon km2
Afrika : 30 milyon km2
Antartika : 13 milyon km2
Avrupa : 10 milyon km2
Avustralya (Okyanusya) : 8 milyon km2
Bu yazıda, kıtalar, kıtalar hakkında bilgi, kıtaların sayıları, kıtaların isimleri ve yüzölçümleri hakkında bilgi verilmiştir.
Kaynak: Rehber Ansiklopedisi, wikipedia