ABD’nin güneybatısındaki Colorado Platosu’nda bulunan Büyük Kanyon, gezegenimizin en harikalarından birisi. Bu rengârenk yarığın boyutları muazzam. Kimi yerlerde derinliği 1,6 kilometreyi buluyor, yani Türkiye’nin en yüksek binası Skyland İstanbul’un 5,5 katı. Kenardan kenara ortalama genişliği ise 16 kilometre, yani 176 futbol sahasının uzunluğuna denk. Bu kadar büyük bir kanyonun ancak jeolojik bir felaket sonucunda ve milyonlarca yıl içinde oluşabileceğini sanabilirsiniz ama Büyük Kanyon, Colorado Nehri’nin Colorado Platosu’nu durmadan muhteşem doğa oymasıyla oluştu. Bilim insanları bu erozyon sürecinin 5-6 milyon yıl önce başladığını düşünüyor. Jeolojik zamanda bu göz açık kapayınca kadar geçen bir süre.
Kanyona bakınca çok sayıda kayaç tabakası görebilirsiniz. Tabakaların çarpıcı renkleri, yağmur suyunun uçurumlardaki mineralleri yıkayarak süpürmesinden kaynaklanıyor. Kanyonun basamaklı görünümü ise rüzgâr ve suyun zayıf kayaç tabakalarını aşındırmasının sonucu. Bazı kayaçlar (örn. şeyl) kolayca aşınırken bazıları (örn. granit) çok daha sağlam. Kanyondaki kayaçlar kanyonun kendisinden daha yaşlı. Kenarların hemen altındaki kireçtaşı yarları 270 milyon yıl önce oluşmuş. Onların üzerinde 1,6 kilometreyi bulan daha genç kayaçlar varmış ama binlerce yıl içinde aşınmışlar. Büyük Kanyon’un yakınında bu genç kayaçların kalıntıları bulunuyor. Örneğin volkanik kayaçlarla örtülü Red Butte, erozyona karşı korunmuş.
Kanyonun önemi jeolojisiyle sınırlı değil. Rakım, dipte 760 metre ile Kuzey Kenarı’nda 2.440 metre arasında değişiyor. Bu da büyük sıcaklık ve yağış farklılıkları yaratıyor. En yüksek sıcaklıklar kanyonun dibinde yaşanıyor. Aşağı indiğiniz her kilometrede sıcaklık 10 derece artıyor. En serin ve en yağışlı meteoroloji istasyonu olan Bright Angel Korucu İstasyonu, en sıcak ve en kuru istasyon olan Phantom Ranch’ten sadece 13 kilometre uzaklıkta. Kanyondaki en düşük sıcaklık Kuzey Kenarı üzerinde -30 derece, en yüksek sıcaklık ise Phantom Ranch’te 49 derecede olarak kaydedildi.
Sıcaklığın dışında yağışlar da bölgenin farklı noktalarında büyük değişim gösteriyor. Lee’s Ferry yılda ortalama 15,5 santimetre yağışla parktaki en kuru istasyon. Kuzey Kenarı ise yılda 3,6 metre kar yağışı alıyor. Kurak iklim zaman zaman su baskınlarına neden oluyor. Yaz sonlarında açık gökyüzünde bulutlar birikiyor. Yerden gelen sıcaklık birkaç kilometre boyunca yükselen sıcak hava dalgaları oluşturuyor ve hava nemliyse şiddetli fırtınalar meydana geliyor. Aşırı kuru zemin yağışları ememediği için derinliği 25 metreyi bulan bir su kütlesi, dereleri kuru kanalları süpürerek çerçöpü topluyor.
Sel baskını sırasında Colorado Nehri, kayaçların açıkta kalan duvarlarını aşındırıyor. Nehir ortalama 91 metre genişliğinde ve 12 metre derinliğinde. Debisi, saniyede 15.000 basketbol topunun bir noktadan geçmesine eşit. Ancak son buzul çağında belki de bir milyon basketbol topuna yaklaşıyordu. Farklı noktalardaki farklı koşullar nedeniyle kanyonda yaşayan canlılar da geniş bir yelpazede. Yedi Kuzey Amerika habitatının beşini (kızgın çöl, çöl bozkırı, açık ağaçlık alan, köknar ormanı ve ladin ormanı) bu bölgede bulmak mümkün. Bu çeşitlilik, Kanada’dan Meksika’ya seyahat etmeye benziyor!
Büyük Kanyon Ulusal Parkı 1.500’den fazla bitki, 89 memeli, 47 sürüngen, 9 amfibi ve 17 balık türüne ev sahipliği yapıyor. Bunlar arasında Kuzey Amerika’nın en büyük karasal kuşu olan Kaliforniya kondoru da var. Kanyonun kırmızı kireçtaşı uçurumlarına tüneyen bu kuşun kanat açıklığı üç metreyi buluyor. Yüzeyde, besin zincirinin tepesinde çakallar var. Bu hayvanlar avlarını saatte 65 km hızla kovalayabiliyor. Parkta dağ aslanı gibi türler de yaşıyor. Ayrıca, sadece bu eşsiz ulusal parkın sınırları içinde bulunabilen ondan fazla bitki türü var.
10.000 yıldan uzun süredir kanyonda yaşayan insanlar arasında kayalara resimler yapan avcı-toplayıcılar da var, kanyon teraslarına yarı kalıcı köyler inşa eden göçebeler de. Günümüzde kanyon yılda 5 milyon ziyaretçi alıyor ve bizden büyük ölçüde etkileniyor. Glen Canyon Barajı kanyonun 24 kilometre yukarısındaki Colorado Nehri’ni tutuyor. Baraj, kanyondan taşınan çökelin %90’ını Powell Gölü’nde hapsediyor. Burası ABD’nin ikinci en büyük baraj gölü. Baraj, hidroelektrik enerji üretmek için suyu kontrol altında tutarken platoyu aşındıran muazzam bahar sellerini ortadan kaldırıyor.
Ancak baraj, arkeolojik kaynakları tehlikeye atıyor ve balık popülasyonunu azaltıyor. Azalan türler arasında, nesli tükenmekte olan 4 milyon yıllık Gila cypha da var. Kanyon yılda yaklaşık 0,1 mm derinleşiyor ama bu derinleşme hızı giderek yavaşlıyor. Colorado Nehri kanyonun dik yamaçlarını aşındırdı ama sert billuri volkanik kayaçları o kadar güçlü bir şekilde aşındıramıyor. Belki de birkaç milyon yıl sonra erozyon kanyonu biraz derinleştirmiş ama çok daha fazla genişletmiş olacak.
Büyük Kanyon Kayaç Tabakaları
Büyük Kanyon’a şöyle bir bakınca farklı renklerde kayaçlardan oluşan bir sürü tabaka görebilirsiniz. Bu tabakalar yaklaşık 2 milyar yıllık jeolojik tarihi kapsıyor. İç kanyon kayaçları, yaklaşık 1,8 milyar yıl önce Dünya‘nın yerkabuğu levhalarının çarpışması sırasında oluştu. Yüksek ısı ve basınç, koyu laltaşlarıyla bezeli metamorfik kayaçlar ve volkanik kayaçların oluşmasıyla sonuçlandı. Üstteki tortul kayaç tabakaları, kumlu çöllerden sığ denizlere kadar uzanan çeşitli iklimlerde ortaya çıktı. Bu tabakaların çoğu sünger, bakteri ve zırhlı balık fosilleri içeriyor. En genç kayaçların yaşı 270 milyon civarında. Onların üzerindeki daha genç kayaçlar aşınarak yok oldu.
Kaynak: How It Works